جنگلهای هیرکانی
جنگلهای هیرکانی[۲] یا جنگلهای مختلط خزری-هیرکانی (به انگلیسی: Caspian Hyrcanian mixed forests) یک زیستمنطقه در زیستبوم جنگلهای مختلطِ پهنبرگِ کرانه جنوبی دریای خزر[۳] و کناره شمالی البرز به گستره ۵۵٬۰۰۰ کیلومتر مربع (۲۱٬۰۰۰ مایل مربع) (۷٪ گستره ایران) است که در کنارهٔ جنوبی و جنوب باختری دریای خزر در بخشهایی از پنج استان شمالی ایران قرار گرفته و در دو کشورِ ایران و جمهوری آذربایجان واقع است. این جنگل از منطقه پارک ملی هیرکان جمهوری آذربایجان آغاز و تا استان خراسان شمالی در ایران درازا دارد. استان مازندران ۵۳ درصد، استان گیلان ۲۶ درصد، استان گلستان ۲۱ درصد و جمهوری آذربایجان کمتر از ۱ درصد از جنگلهای هیرکانی را پوشش میدهند. در حالی این پوشش گیاهی ۵۵۰۰۰ کیلومتر مربع گستره دارد که ۵۱ درصد آن تاکنون منقرض شده و تنها از ۱۰٫۳ درصد آن حفاظت میشود. در حال حاضر جنگلهای هیرکانی زیستبوم ۲۹۶ گونه پرنده و ۹۸ گونه پستاندار هستند. همچنین ۱۵۰ گیاه بومی درختی و بوتهای شمشاد و انجیلی نیز در آن یافت میشوند. جنگلهای هیرکانی در ایران، مورد حفاظت مشترک یگان حفاظت از منابع طبیعی و آبخیزداری، سازمان جنگلها مراتع و آبخیزداری کشور، سازمان حفاظت محیط زیست ایران و سازمان میراث فرهنگی است.
این جنگل با قدمت ۲۵ تا ۵۰ میلیون سال (دوره پالئوژن) یکی از ارزشمندترین جنگلهای جهان بهشمار میآید و از آن به عنوان موزه طبیعی یاد میشود. در آن زمان بیشتر مناطق معتدل شمالی کره زمین را اینگونه جنگلها پوشانده بودند. در عصر یخبندان، کواترنری این جنگلها کوچکتر شدند اما با پایان عصر یخبندان دوباره گسترش یافتند
در ۲۱ تیر ۱۳۸۵ جمهوری آذربایجان درخواستی را برای ثبت جهانی جنگلهای هیرکانی به سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) ارائه کرد. با بررسی کارشناسان این سازمان اعلام شد که به دلیل اینکه سهم جمهوری آذربایجان تنها ۲۰ هزار هکتار در مقابل سهم ۲ میلیون هکتاری ایران از این جنگل است، ثبت جهانی این اثر به تنهایی به نام آذربایجان ممکن نیست. پس از آن مقامات فرهنگی ایران پیشنهادی را برای ثبت مشترک این اثر طبیعی به آذربایجان ارائه دادند. این امر به دلیل اختلافات موجود با بنبست روبرو شد. از جمله موارد، اختلافی این بود که با وجود قوانین یونسکو برای ثبت نام کشورهای دارای آثار تاریخی و طبیعی مشترک به ترتیب حروف الفبا در اسناد مکتوب خود، ایران مخالف ثبت نام آذربایجان پیش از نام ایران بود. استدلال ایران این بود که سهم اندک آذربایجان از این جنگل همارز سهم ایران نیست که بتوان صرفاً بر اساس حروف الفبا چیدمان متن سند را مشخص کرد.
بومناحیه هیرکانی در ایران بهصورت یک نوار طولانی میان ساحل جنوبی دریای خزر و کوههای البرز کشیده شدهاست. جنگلها بخشهایی از پنج استان ایران را دربر میگیرد که از شرق به غرب عبارتند از: استان خراسان شمالی، نواحی جنوب و جنوب غربی استان گلستان به همراه بخشهای شرقی دشت گرگان (۴۲۱٬۳۷۳ هکتار)، استان مازندران، استان گیلان و استان اردبیل.
پارک ملی گلستان در محدوده استانهای گلستان و مازندران قرار دارد. وسعت جنگل هیرکانی در استان مازندران ۹۶۵٬۰۰۰ هکتار (۳٬۷۳۰ مایل مربع) هکتار برآورد شدهاست که ۴۸۷٬۱۹۵ هکتار (۱٬۸۸۱٫۰۷ مایل مربع) آن به صورت تجاری استفاده میشود، ۱۸۴٬۰۰۰ هکتار (۷۱۰ مایل مربع) حفاظتشده و مابقی به عنوان اراضی جنگلی یا جنگلهای بیش از حد استفادهشده محسوب میشود. مجموع چوبهای جنگلی مورد استفاده در این استان ۷۷۰٬۵۵۱ متر مکعب (۲۷٬۲۱۱٬۸۰۰ فوت مکعب) مترمکعب برآورد شدهاست. حوضههای آبخیز جنگلی کجور، دوهزار و سههزار در استانهای مازندران، استان گیلان هستند. این جنگلها از ۱ تا ۳ درجهبندی میشوند که مساحت هر یک از آنها بهترتیب ۱۰۷٬۸۹۴ هکتار (۴۱۶٫۵۸ مایل مربع), ۱۸۲٬۷۵۸ هکتار (۷۰۵٫۶۳ مایل مربع) و ۲۱۱٬۹۷۲ هکتار (۸۱۸٫۴۳ مایل مربع) است. کاربری تجاری آنها ۱۸۴٬۲۰۲ متر مکعب (۶٬۵۰۵٬۰۰۰ فوت مکعب) و کاربری غیرتجاری ۱۲۶٬۱۷۳ متر مکعب (۴٬۴۵۵٬۸۰۰ فوت مکعب) مترمکعب است. حوضههای جنگلی ماسوله، قلعه رودخان و آستارا در استان گیلان) و استان اردبیل قرار دارند. در ارتفاعات بالاتر به سمت جنوب، بوم منطقه به استپ جنگلی رشتهکوه البرز تبدیل میشود.
در جنوبشرقی جمهوری آذربایجان، بومناحیه جنگلهای هیرکانی از جلگه پست لنکران و کوههای تالش میگذرد.
این بومناحیه دارای اقلیم نیمهحارهای مرطوب در ارتفاعات پایینتر و ویژگیهای اقلیم اقیانوسی در ارتفاعات میانی و اقلیم قارهای مرطوب در مناطق کوهستانی است. در این بومناحیه، تابستان فصلی مرطوب اما کم بارش است. البرز مرتفعترین رشتهکوه خاورمیانه است و با بارشهای کوهستانی و رطوبت نقطه شبنم، بیشتر تبخیر جنوب دریای خزر را به دام میاندازد.
میزان بارندگی سالانه از ۹۰۰ میلیمتر (۳۵ اینچ) در شرق تا ۱٬۶۰۰ میلیمتر (۶۳ اینچ) در غرب متغیر است